Η τελευταία επανάσταση στον πυρήνα του καπιταλισμού είναι επιχειρήσεις δίχως διευθυντές και προαγωγές, στις οποίες οι εργαζόμενοι είναι περισσότερο εταίροι παρά υπάλληλοι
Στη «Γερμανική ιδεολογία», όπου περιγράφεται μια από τις πιο διάσημες ουτοπίες στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος, ο Μαρξ και ο Ενγκελς έκαναν λόγο για μια κομμουνιστική κοινωνία στο εσωτερικό της οποίας ο καταμερισμός εργασίας δεν θα καθόριζε τις ζωές των ανθρώπων, η γενική παραγωγή θα οργανωνόταν από την ίδια την κοινωνία ενώ παράλληλα δεν θα υπήρχε η ανάγκη αφεντικών. Σήμερα, σχεδόν 170 χρόνια μετά από τη συγγραφή της «Ιδεολογίας» από τους δύο γερμανούς στοχαστές, αυτή η κοινωνία δίχως ιεραρχίες και αφεντικά, δίχως καταμερισμό εργασίας και προκαθορισμένους μισθούς, έχει αρχίσει να συγκροτείται στο πλέον απίθανο (τουλάχιστον θεωρητικά) μέρος που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς – στην καρδιά του αμερικανικού καπιταλισμού.
Πρόκειται για μια σχεδόν φυσιολογική εξέλιξη της έννοιας της επιχειρηματικότητας που άρχισε να αναπτύσσεται σε μερικές από τις κορυφαίες αμερικανικές επιχειρήσεις, αρκετές από τις οποίες εδρεύουν στην περίφημη Δυτική Ακτή των ΗΠΑ. Δεν αποτελεί συνέπεια κάποιας συγκεκριμένης ιδεολογίας αλλά την απάντηση σε ένα απόλυτα πρακτικό ζήτημα: με ποιον τρόπο είναι δυνατόν να αυξηθεί η παραγωγικότητα και η δημιουργικότητα στο εσωτερικό μιας εταιρείας. Το ότι δεν πρόκειται για την εφαρμογή αναχρονιστικών θεωριών μιας πεπαλαιωμένης αντίληψης το αποδεικνύει το ενδιαφέρον που έδειξε η «Γουόλ Στριτ Τζέρναλ» για το συγκεκριμένο φαινόμενο. «Καλώς ήρθατε στην εταιρεία δίχως αφεντικά» ήταν ο τίτλος μιας πρόσφατης έρευνας της εφημερίδας αφιερωμένης σ’ αυτόν τον ριζοσπαστικό τρόπο διοίκησης και οργάνωσης των εταιρειών.
Η φράση-κλειδί είναι «δίχως αφεντικά». Πώς όμως είναι δυνατόν να λειτουργήσει αποδοτικά ένα επιχειρηματικό μοντέλο στην ιστορία του οποίου ξεχωρίζουν αποτυχημένες απόπειρες εφαρμογής του, όπως για παράδειγμα η αυτοδιαχείριση στη Γιουγκοσλαβία του Τίτο, οι «διαλέξεις παραγωγής» και οι «εργοστασιακές συμβουλές» στη Γαλλία και στην Ιταλία ύστερα από το ’68 ή οι αγροτικές κοινότητες που αναπτύχθηκαν μέσα στο κλίμα ευφορίας που συνόδευε το κίνημα των χίπις; Η απάντηση είναι: μέσω της τεχνολογίας. Η τεχνολογική πρόοδος που παρατηρείται σήμερα καθιστά λιγότερο απίθανη (και αφελή) την εφαρμογή του μοντέλου «εταιρεία δίχως αφεντικά».
Η «αντιεξουσιαστική» επανάσταση στις αμερικανικές επιχειρήσεις μετρά ήδη δέκα χρόνια ζωής. Η γένεση του μοντέλου πραγματοποιήθηκε κατά πάσα πιθανότητα στην W. L. Gore, την εταιρεία που κατέχει την ευρεσιτεχνία ενός ιδιαίτερου τύπου αδιάβροχου υφάσματος, του Gore-Tex, ενώ η υιοθέτησή του ήταν σταδιακή. Παρόλο που εταιρεία διαθέτει έναν – ή μάλλον μία γενική διευθύντρια, την Τέρι Κέλι, ο τίτλος της είναι ένας από τους ελάχιστους που εμφανίζονται στο εξαιρετικά επίπεδο οργανόγραμμά της. Σύμφωνα με τον Φρανκ Σίπερ, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Σάλσμπουρι, η W. L. Gore αποτελεί υπόδειγμα ευελιξίας και ταυτόχρονα απόδειξη του ότι η απουσία αφεντικών συμβάλλει στην ανάπτυξη της καινοτομίας. Σε μια περίοδο κατά την οποία οι δυτικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον τομέα παραγωγής υφασμάτων έκλειναν η μία μετά την άλλη υπό την πίεση που τους ασκούνταν από τον ασιατικό ανταγωνισμό, η W. L. Gore εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο την ποιότητα του ανθρώπινου δυναμικού που κατείχε.
Οι καινοτόμες ιδέες δεν προέρχονται αποκλειστικά από την κορυφή της εταιρείας, ενώ η εργασία μοιράζεται μεταξύ διαφορετικών ομάδων που σχηματίζονται κάθε φορά ανάλογα με τη φύση της εργασίας που πρέπει να διεκπεραιωθεί.
Ηγετικοί ρόλοι
Αντί για ηγέτες, στην εταιρεία υπάρχουν οι «ηγετικοί ρόλοι» οι οποίοι διανέμονται σε όποιον κερδίζει την εμπιστοσύνη των συναδέλφων του και αναγνωρίζεται ως ηγετική προσωπικότητα, ικανή να συσπειρώσει τους συνεργάτες του και να βελτιώσει τις επιδόσεις τους.
Από την Toyota και τη Volvo ώς την General Electric, και από την Google ώς την Apple, τα παραδείγματα εταιρειών που εφάρμοσαν και συνεχίζουν να εφαρμόζουν εναλλακτικά, πιο ευέλικτα και λιγότερο αυταρχικά, μοντέλα οργάνωσης και ανάπτυξης είναι πάρα πολλά. Ομως οι εταιρείες αυτές είχαν και έχουν ακόμη διευθυντές. Απόλυτα ελεύθερη, δίχως καθόλου αφεντικά, είναι η εταιρεία Valve που δραστηριοποιείται στον χώρο των βιντεοπαιχνιδιών. Από το 1996 που ιδρύθηκε, οι τριακόσιοι εργαζόμενοι της εταιρείας δεν έχουν προφέρει ούτε μια φορά τη λέξη διευθυντής. Καθορίζουν οι ίδιοι τον τρόπο με τον οποίο θα (συν)εργαστούν ενώ οι μισθοί τους ορίζονται με βάση την απόδοση τους, την οποία αξιολογούν και πάλι οι ίδιοι.
Μια μελέτη των Πανεπιστημίων του Τέξας και της Αϊόβα απέδειξε ότι οι ομάδες εργαζόμενων που αυτοδιαχειρίζονται και αυτοελέγχονται, κατά μέσο όρο αποδεικνύονται πιο παραγωγικές. «Λειτουργούν σαν ένας καλός συλλογικός μάνατζερ», υπογραμμίζει ο επικεφαλής της έρευνας Στίβεν Κορτράιτ. Και όσον αφορά τις απολύσεις; Σπανίζουν αλλά μπορεί να προκύψουν, όταν ο εν λόγω εργαζόμενος είναι άκαμπτος στις απόψεις του και ασυμβίβαστος με τους συνεργάτες του.
